چیدمان آجر نما در ساختمان‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا تأثیر زیادی بر زیبایی و دوام ساختمان دارد. استفاده از آجرنما، یکی از پرکاربردترین و قدیمی‌ترین روش‌های نماسازی در معماری است که تنوع زیادی در طراحی و اجرای آن وجود دارد. در ادامه به بررسی کامل‌تری از انواع چیدمان‌های آجرنما و روش‌های مختلف اجرای آن می‌پردازیم:
انواع چیدمان آجر نما در ساختمان سازی
با توجه به ابعاد، رنگ‌ها و سلیقه‌های معماران، چیدمان‌های متنوعی برای آجرنما وجود دارد. برخی از متداول‌ترین روش‌های چیدمان عبارتند از:
- چیدمان استاندارد: در این نوع چیدمان، آجرها به‌صورت منظم و عرضی در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و با بندکشی دقیق، یک نمای ساده و یکنواخت ایجاد می‌شود.
- چیدمان کلاسیک: یکی از قدیمی‌ترین روش‌های آجرچینی، چیدمان کلاسیک است که آجرها به‌صورت عرضی و با بندکشی سنتی در کنار هم قرار می‌گیرند.
- چیدمان طولی-عرضی: در این روش، آجرها به‌صورت ترکیبی از حالت طولی و عرضی قرار داده می‌شوند. این نوع چیدمان معمولاً در ستون‌ها و بخش‌های مختلف ساختمان به کار می‌رود و ترکیبی از طرح‌های مختلف را ایجاد می‌کند.
- چیدمان زیگزاگ: آجرها با زاویه‌های غیرعمودی کنار هم قرار می‌گیرند و ظاهری دینامیک و متنوع به نما می‌بخشند.
- چیدمان حصیری یا بادبزنی: این روش شامل تقسیم نما به مربع‌های کوچک است و در هر مربع، آجرها به‌صورت افقی و عمودی چیده می‌شوند. نتیجه، یک نمای شبیه به طرح حصیری یا بادبزنی است که بسیار جذاب و متفاوت است.
- چیدمان مختلط: در این نوع چیدمان، آجرها در حالت‌های مختلف طولی و عرضی چیده شده و شکل‌های مربع و مستطیل متعددی را به‌وجود می‌آورند. این چیدمان مدرن و امروزی بوده و با تنوع بیشتری از طرح‌ها اجرا می‌شود.
- چیدمان برون‌بند: در این روش، آجرها به‌صورت سه‌بعدی و برجسته در نما چیده می‌شوند. این نوع چیدمان به دلیل ایجاد جلوه‌های نور و سایه بسیار محبوب است.
- چیدمان لاریز: یکی از قدیمی‌ترین روش‌های آجرچینی است که در معماری سنتی مانند مساجد و خانه‌های قدیمی استفاده می‌شد. در این روش، آجرها به‌صورت پلکانی کنار هم قرار می‌گیرند.
- چیدمان لابند مرتب: آجرها به‌صورت یکی در میان کله و راسته چیده می‌شوند که نمایی منظم و مستحکم ایجاد می‌کند.
- چیدمان قدنما: در این روش، آجرها به‌صورت عمودی و از پهلو چیده می‌شوند که نمایی منحصر به فرد و عمودی ایجاد می‌کند.
- چیدمان کله: آجرها در قسمت عرض به‌صورت افقی یا عمودی کنار هم قرار می‌گیرند و نمایی متفاوت و برجسته ایجاد می‌کنند.
آجرچینی مشبک جناغی
آجرچینی مشبک جناغی یکی از روش‌های زیبا و کاربردی در آجرچینی است که به‌طور خاص در معماری سنتی ایرانی و اسلامی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این سبک از آجرچینی علاوه بر جنبه تزئینی، دارای عملکردهای کاربردی مانند تهویه هوا و تنظیم نور در داخل فضاهای ساختمانی نیز هست. آجرچینی مشبک جناغی در ساختارهای مشبک و الگوهای هندسی پیچیده‌ای اجرا می‌شود که جلوه‌ای هنری به ساختمان می‌بخشد.
ویژگی‌های آجرچینی مشبک جناغی
آجرچینی مشبک جناغی به عنوان یکی از روش‌های آجرکاری تزئینی در معماری سنتی، دارای ویژگی‌های زیر است:
طرح‌های هندسی متنوع: در این نوع آجرچینی، آجرها به‌صورت زاویه‌دار و با الگوهای هندسی منظم مانند مثلث‌ها یا جناغ‌ها چیده می‌شوند. این الگوها می‌توانند در شکل‌های مختلف مانند لوزی، شش‌ضلعی و دیگر اشکال هندسی ظاهر شوند.
استفاده از فضاهای خالی (مشبک): فضاهای باز بین آجرها به‌عنوان “مشبک” شناخته می‌شوند. این فضاهای خالی علاوه بر زیبایی، اجازه ورود و خروج نور و هوا را می‌دهند و برای تهویه مناسب فضاهای داخلی، بسیار مفید هستند.
تأثیر در نورپردازی: آجرچینی مشبک جناغی به دلیل وجود فضاهای باز، نور طبیعی را به‌شکل فیلتری از خود عبور می‌دهد. این ویژگی می‌تواند تأثیر زیبایی در طراحی داخلی ساختمان ایجاد کند و در طول روز الگوهای نوری زیبایی را بر روی سطوح داخلی بنا بیافریند.
کاربرد در نما و دیوارهای خارجی و داخلی: این نوع آجرچینی به دلیل زیبایی بصری و عملکرد آن در تهویه، بیشتر در نماها، جداره‌های خارجی، و گاه در دیوارهای داخلی کاربرد دارد. در فضاهای باز مانند حیاط‌ها یا ایوان‌ها، استفاده از آجرچینی مشبک جناغی می‌تواند به کنترل جریان باد و نور کمک کند.
کاربردها و موارد استفاده
آجرچینی مشبک جناغی از گذشته تا به امروز در بناهای مختلفی کاربرد داشته است، از جمله:
مساجد و اماکن مذهبی: این نوع آجرچینی در پنجره‌ها و دیوارهای بیرونی مساجد و اماکن مذهبی به‌طور گسترده‌ای استفاده می‌شود. الگوهای هندسی پیچیده و زیبایی که در معماری اسلامی به کار می‌رود، به‌خوبی با سبک جناغی مشبک همخوانی دارد.
حیاط‌های مرکزی: در معماری سنتی ایرانی، استفاده از دیوارهای مشبک در حیاط‌های مرکزی باعث تهویه مطبوع و کاهش حرارت محیط در تابستان می‌شود. این سبک معماری به خنک‌تر شدن فضاهای داخلی کمک می‌کند.
ساختمان‌های مسکونی و اداری: امروزه، آجرچینی مشبک جناغی در طراحی نماهای مدرن و دیوارهای جداکننده فضاهای داخلی ساختمان‌های مسکونی و اداری نیز به کار می‌رود. این نوع آجرچینی باعث افزایش جریان هوای طبیعی در ساختمان و بهبود کیفیت هوای داخلی می‌شود.
مراحل اجرای آجرچینی مشبک جناغی
طراحی الگو: قبل از اجرای آجرچینی، باید الگوی دقیق هندسی جناغی طراحی و محاسبات لازم انجام شود تا ابعاد و چیدمان آجرها دقیق باشد.
انتخاب آجر مناسب: انتخاب آجرهایی با ابعاد و استحکام مناسب برای این نوع چیدمان ضروری است. آجرها باید به گونه‌ای باشند که در هنگام نصب در الگوی هندسی، به‌درستی در کنار هم قرار گیرند و فضاهای خالی مشبک را ایجاد کنند.
نصب آجرها: آجرها با دقت در محل تعیین‌شده قرار می‌گیرند و با استفاده از ملات مناسب محکم می‌شوند. زاویه‌دار بودن آجرها در چیدمان جناغی باعث می‌شود که طرح‌های هندسی پیچیده و منظم ایجاد شود.
بندکشی و تکمیل: پس از نصب آجرها، بندکشی به‌صورت دقیق انجام می‌شود تا ظاهر نهایی نما یکدست و زیبا باشد. در این مرحله، فضاهای مشبک و الگوهای هندسی نمایان می‌شوند.
آجرچینی هشت و گیر
آجرچینی هشت و گیر یکی از روش‌های سنتی و بسیار قدیمی آجرچینی در معماری ایرانی است که در سازه‌های گنبدی، قوس‌ها و بخش‌های خاصی از ساختمان‌ها به‌ویژه در بناهای تاریخی و مذهبی استفاده می‌شود. این نوع آجرچینی با ترکیب اصول هندسی دقیق و مهارت اجرایی بالا، استحکام فوق‌العاده‌ای به بنا می‌دهد و از نظر زیبایی‌شناسی نیز چشمگیر است. نام “هشت و گیر” به دلیل شکل‌گیری الگوهای هشت‌ضلعی و چیدمان‌های پیچیده در نقاط اتصال یا “گیر” به کار رفته است.
ویژگی‌های آجرچینی هشت و گیر
استفاده در ساخت گنبدها و قوس‌ها: یکی از مهم‌ترین کاربردهای آجرچینی هشت و گیر، در ساخت گنبدها، قوس‌ها و طاق‌ها است. این نوع چیدمان به دلیل استحکام و توانایی تحمل بارهای سنگین در این بخش‌ها به‌خوبی عمل می‌کند.
ایجاد ساختارهای هشت‌ضلعی: در این روش، آجرها به‌گونه‌ای چیده می‌شوند که ساختارهای هشت‌ضلعی (هشت‌ضلعی‌های متناوب) شکل می‌گیرند. این چیدمان، یکی از الگوهای پایه‌ای در معماری اسلامی و ایرانی است و در بخش‌های مختلفی از بناها مشاهده می‌شود.
گیر و اتصال قوی: آجرچینی هشت و گیر به‌گونه‌ای طراحی شده است که آجرها در نقاط مختلف به هم قفل می‌شوند و یک ساختار پایدار و مستحکم ایجاد می‌کنند. این ویژگی، سبب شده که این نوع آجرچینی در سازه‌های مهمی مانند مساجد و برج‌ها مورد استفاده قرار گیرد.
زیبایی‌شناسی پیچیده و هنری: علاوه بر استحکام، آجرچینی هشت و گیر به دلیل الگوهای هندسی متقارن و پیچیده‌ای که ایجاد می‌کند، از نظر بصری بسیار زیبا است. این الگوها، نور و سایه‌های جذابی را در فضا به وجود می‌آورند و به نماهای داخلی و خارجی ساختمان جلوه‌ای خاص می‌بخشند.
کاربردهای آجرچینی هشت و گیر
ساخت گنبدهای تاریخی: در معماری ایرانی، گنبدها نقش بسیار مهمی دارند و آجرچینی هشت و گیر یکی از روش‌های اصلی در ساخت این گنبدها است. این روش باعث توزیع یکنواخت بارهای وارده بر گنبد شده و استحکام سازه را افزایش می‌دهد.
قوس‌ها و طاق‌ها: در سازه‌های دارای قوس یا طاق، این نوع آجرچینی به دلیل توانایی آن در ایجاد اتصال‌های قوی و پایدار، استفاده می‌شود. قوس‌ها معمولاً در دروازه‌ها، ایوان‌ها و ورودی‌های بزرگ دیده می‌شوند.
بناهای مذهبی: مساجد، امام‌زاده‌ها و سایر بناهای مذهبی اغلب از آجرچینی هشت و گیر در ساختارهای خود بهره می‌برند. این روش نه تنها استحکام بنا را تضمین می‌کند، بلکه به دلیل الگوهای هندسی جذاب، به معنویت و شکوه این مکان‌ها می‌افزاید.
برج‌ها و مناره‌ها: در ساخت برج‌ها و مناره‌ها نیز از این روش آجرچینی استفاده می‌شود. توانایی ایجاد ساختارهای عمودی و پایدار با استفاده از آجرچینی هشت و گیر، آن را به یکی از تکنیک‌های برجسته در معماری سنتی ایران تبدیل کرده است.
مراحل اجرای آجرچینی هشت و گیر
طراحی دقیق الگوها: اولین مرحله در اجرای آجرچینی هشت و گیر، طراحی دقیق الگوهای هندسی است. این الگوها معمولاً شامل هشت‌ضلعی‌ها و اتصال‌های پیچیده‌ای هستند که باید با دقت طراحی شوند تا سازه نهایی استحکام و زیبایی مورد نظر را داشته باشد.
انتخاب آجرهای مناسب: برای این نوع آجرچینی، انتخاب آجرهایی با ابعاد و کیفیت مناسب اهمیت ویژه‌ای دارد. آجرها باید استحکام کافی داشته باشند تا بتوانند بارهای وارده را تحمل کنند و در عین حال، شکل و اندازه آنها باید با الگوی طراحی‌شده مطابقت داشته باشد.
نصب آجرها: در این مرحله، آجرها به‌صورت لایه‌به‌لایه چیده می‌شوند و با استفاده از ملات مناسب، در محل خود محکم می‌شوند. نقاط اتصال یا “گیر” باید به‌دقت تنظیم شوند تا سازه نهایی پایدار و مقاوم باشد.
نظارت بر هم‌ترازی: در طول نصب آجرها، نظارت بر هم‌ترازی و قرارگیری دقیق آجرها اهمیت بالایی دارد. هر گونه اشتباه در این مرحله می‌تواند به کاهش استحکام سازه و ایجاد نواقص در نمای نهایی منجر شود.
نکات مهم در اجرای آجرچینی هشت و گیر
دقت در محاسبات هندسی: چیدمان آجرها در این روش نیازمند دقت بالای محاسبات هندسی است تا الگوها به‌درستی اجرا شوند. هر گونه خطا در این محاسبات می‌تواند منجر به ضعف در ساختار و تخریب سازه شود.
استفاده از مصالح مناسب: ملات و آجرهای استفاده‌شده باید کیفیت بالایی داشته باشند تا دوام و استحکام سازه تضمین شود.
توجه به جزئیات هنری: در آجرچینی هشت و گیر، توجه به جزئیات هنری و زیبایی‌شناسی نقش مهمی دارد. این نوع آجرچینی علاوه بر استحکام، یک اثر هنری به‌شمار می‌آید و باید با دقت و ظرافت خاصی اجرا شود.
روش‌های اجرای آجر نما
روش‌های مختلفی برای اجرای آجر نما وجود دارد که هر کدام دارای مزایا و معایب خاص خود هستند. در ادامه به برخی از این روش‌ها اشاره می‌کنیم:
- نمای آجری با استفاده از سیمان: یکی از روش‌های سنتی اجرای آجر نما، استفاده از ملات سیمان است. این روش به دلیل قابلیت پوشاندن نواقص سطح و استحکام بالای نما بسیار رایج است. با این حال، از معایب آن می‌توان به زمان‌بر بودن و تولید نخاله‌های ساختمانی اشاره کرد.
- نمای آجری با استفاده از چسب: در این روش، چسبی متناسب با خصوصیات آجرنما استفاده می‌شود. این چسب خاصیت الاستیکی دارد و به دلیل توانایی در دفع ارتعاشات، مقاومت نما را در برابر تغییرات محیطی افزایش می‌دهد. مهم‌ترین نکته در این روش، دقت در بندکشی است تا از نفوذ آب جلوگیری شود.
- نمای خشک: این روش از جدیدترین و مدرن‌ترین روش‌های اجرای آجرنماست که در آن از هیچ ملاتی استفاده نمی‌شود. تمامی اجزا با استفاده از قطعات فلزی مانند ریل و پیچ متصل می‌شوند. این روش علاوه بر سرعت بالا در اجرا، مزایایی همچون عایق حرارتی و امکان تهویه هوا را نیز دارد.
اجرای آجر نما به دلیل زیبایی، استحکام و دوام بالا همواره یکی از پرطرفدارترین روش‌های نماسازی بوده است. روش‌های مختلف اجرای آجر نما، شامل روش سنتی با ملات سیمان، اجرای با چسب و نمای خشک، هر کدام مزایا و معایب خود را دارند و انتخاب آنها باید بر اساس شرایط پروژه و سلیقه معمار انجام شود. رعایت نکات فنی و استانداردهای اجرایی در فرآیند نصب، نقش بسزایی در دوام و کیفیت نهایی نمای ساختمان خواهد داشت.
بندکشی در آجر نما
بندکشی یکی از مراحل کلیدی در اجرای آجر نماست که تأثیر زیادی بر زیبایی و دوام نما دارد. بندکشی باید ضدآب و مقاوم در برابر رطوبت باشد تا از نفوذ آب به زیر سطح آجر و ایجاد مشکلاتی نظیر یخ‌زدگی و جدا شدن نما جلوگیری کند. ملات بندکشی باید دارای ذرات ریز و با تراکم بالا باشد تا بتواند جلوی جاذبه آب را بگیرد. بندکشی‌ها به دو صورت دو بند (فقط در طول) و چهار بند (هم در طول و هم در عرض) انجام می‌شود.
نکات پایانی
آجرچینی در معماری سنتی ایران از جمله تکنیک‌های مهم و هنری است که در طول قرن‌ها برای ایجاد سازه‌های زیبا، مقاوم و کاربردی مورد استفاده قرار گرفته است. تکنیک‌هایی مانند آجرچینی مشبک جناغی و آجرچینی هشت و گیر، نمونه‌هایی از این هنر بی‌نظیر هستند که به‌طور همزمان، هم استحکام بنا را تضمین می‌کنند و هم زیبایی‌های بصری خیره‌کننده‌ای خلق می‌کنند.
این روش‌ها علاوه بر اینکه به مهارت‌های معماری نیاز دارند، با توجه به اصول هندسی دقیق و زیبایی‌شناسی پیچیده، باعث شده‌اند تا سازه‌هایی چون گنبدها، قوس‌ها و نماهای مشبک به‌عنوان بخش‌های کلیدی در معماری سنتی ایرانی شناخته شوند. همچنین، این تکنیک‌ها با استفاده از آجر به‌عنوان ماده اصلی، ترکیبی از استحکام، دوام، تهویه طبیعی و کنترل نور را به ساختمان‌ها می‌بخشند.
در نهایت، آجرچینی سنتی نه تنها به‌عنوان یک روش ساختاری مقاوم و کارآمد شناخته می‌شود، بلکه از نظر فرهنگی و هنری نیز جایگاه ویژه‌ای در معماری ایران دارد. بهره‌گیری از این روش‌ها در پروژه‌های مدرن نیز می‌تواند به احیای هنرهای سنتی و تلفیق آنها با نیازهای معاصر کمک کند و جلوه‌ای ماندگار به ساختمان‌ها ببخشد.
